Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan

Arantzazuren xarma

Paulo Agirrebaltzategi

BADA ARANTZAZU
harkaitzarte bare,
gerizpe gozatsu.
Paraje dohatsu,
magal ezti ere
bada Arantzazu.
Bake ta deskantsu,
Arantzazuk xarma
apartekoa du.
Andre Mariaren
presentzia-zantzu
zer-bat ere badu!

Mutikotan Mendatako Orbelaun baserritik Arantzazura aldatuta, bertako seminarioan, Bizkaiko Foruan, Zarautzen eta Nafarroako Erriberrin zehar bete zuen bere ikasketa-itzulia, garai hartan Arantzazuko fraidegaiek egiten zuten bezala. 1951ean Arantzazura itzuli zen berriro Teologiako ikasturteak burutzera: bertan fraidetu eta apaiztu zen betiko. Eta Arantzazun eman zituen bere bizitzako ondorengo urteak, fraide-, apaiz- eta irakasle-lanetan, eta tartean olerkiak eta kantuak idazten: 2001. urtean hil zen arte.

Arantzazun pozik bizi zela erantzun zion Gandiagak bere poema batean, pozik bizi ote zen galdetzen zion lagunari. Eta honetara aitortu zuen bere testu biografikoetako batean: “… pozgarri zait Arantzazun bizitzea eta nire bizitza eta bokazioa, mantentzen, zaintzen, gauzatzen eta gozatzen laguntzen didan hemengo giro guztia”.

Orbelaun baserrian zuen bere ume eta mutikotako bizipen eta oroitzapenen gordelekua. Pozarren gogoratzen zituen haiek, baina zorionekotzat zeukan Arantzazura egindako bere bizitzako jauzia, Probidentziaren lantzat: “Orbelaun ta Arantzazu // nire zubiaren orpo. Jaungoikoa arkitekto. // Orbelaunen nintzen sortu / Arantzazun nintzen sartu. / Pausoa nahi dut eskertu. // Orbelaun gogoan badut / barruan dut Arantzazu. / Jauna, bedeinkatua zu”.

Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan

Haitzabal eta Beilotza

Paulo Agirrebaltzategi

ARANTZAZUN, AURREZ AURRE,
bata ta beste zorrotza,
Haitzabal eta Beilotza,
kareaharri gorri garbiz,
argi ta gorri bakoitza.

Arantzazuko santutegiaren aurrez aurre daude, erreka arroan errotuta, Artia mendialdearen koadroari markoa ipiniz, bi harkaitz eta mendi-tontor zorrotz: Beilotza eta Haitzabal. Mila bider egona da poeta horiei begira, bere gelako leihotik, bide ertzeko petriletik, seminarioko terrazatik.

Beilotza harkaitzaren atzealdean dago Beilotza baserria, ezkutuan; Uztao eta Bellostegi ere deitu ohi dute harkaitza. Bakoitzaren euskal izen jatorrez izendatzen ditu Gandiagak Arantzazuko bazter eta txoko guztiak. Maiz bere aldetik ikasi egin behar izan ditu izen horiek, bertako baserritarrei galdetuta; zeren eta fraideen artean galduak zituzten sarritan izenok, edo aldatuak eta erdaldunduak zituzten batzuetan –Peña del Diablo zuten izendatua Haitzabal, Juego de pelotas deitzen zuten Erroitegi, Montes de Alava ziren Elgea eta Urkilla mendizerrak–.

Leku bakoitza bere izen jatorrarekin ezagutzea eta izendatzea, hurbileko egitea da, eta maitasunaren adierazgarri.

Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan

Artaso lotan, Arantzazu iratzarri

Paulo Agirrebaltzategi

ARTASO
lotan geldi
geratu zen
aspaldi
aurreko mendian,
ta Arantzazu iratzarri
beste alderdian.
Ta, bien erdian,
lehengo erreka bera
bere betiko doan
betiko abian.

Arantzazu aldizkariak aspaldi argitaratua du Bitoriano Gandiagaren olerkitxo hau (1977). Honako sarrera-ohar hau ipini zion argitaratzaileak:

“Gutxik baino ez daki Gandiaga mendi-ibiltari nekaezin eta bakartiak dolmen bat aurkitu zuela, ordura arte ezezaguna eta katalogatu gabe zegoena. Dolmen hau Artaso deritzan tokian kokaturik dago, Elgeako mendien maldak egiten duen kolko zoragarri batean. Toki guztiz liraina da Artaso: zabalunetxo bat, mendi-muinoa, errekastoa, Aizkorri-Artzanburu eta Aloña mendi-lerroa begi bistan duzularik. Kondaira-aurreko gizonek ere bazekiten tokien hautazioa egiten!”.

Maitasunez kantatu zuen Gandiagak Artaso bere olerkietan: Ezagunak dira “Artasoko salmoak”, Hiru gizon bakarka liburuan argitaratuak.

Arantzazu lurraldea bitan banatuta ikusi eta deskribatu ohi digu Gandiagak: Artia aldea eta Aloña aldea; Arantzazu erreka, tartean; bertara isurtzen dituzte biek beren urak. Oso bereizgarriak geografia fisikoz, euskal jendeen bi garai kultural eta erlijiozkoen lurtzat hartzen ditu Gandiagak; horien lekuko: Artasoko aztarnategi jentila, batetik, eta Arantzazuko santutegia, bestetik.

Jakin, Arantzazu, Euskara Batua

Paulo Agirrebaltzategi

Uztailaren 31n hil zitzaigun Joan Mari Torrealdai, euskal kulturaren alorrean itzal handia zabaldu eta utzi duena: idazlea, ikertzailea, hainbat ekimen eta egitasmoren eragile eta kudeatzailea. Haren heriotzakoan testigu askok aitortu eta goraipatu ditu beraren lanen ugaria eta ibilbidearen oparoa, alde askotatik begiratuta. Hemen Arantzazuren talaiatik ikusiko dugu Joan Mariren irudia.

“Jakin, Arantzazukoa” jarri zion berak titulutzat 2007an, Jakin aldizkariaren 50. urteurrena burutzean, Cantabria Franciscana Arantzazuko fraideen aldizkarian argitaraturiko artikuluari. Eta hona arrazoia, beraren hitzetan: “Jakin eta Arantzazu, Arantzazu eta Jakin, elkarri loturiko historia bat izan da 50 urte hauetan”. Arantzazuren gorazarrea eta bertako fraideen aldeko aitormena da idatzia, goresmenezkoa eta esker onekoa, Jakin-en aldetik egina.

Urtebete lehenago, Jakin-en 50 urteko historia egiten parte hartutakoen talde zabalak ospatua zuen Arantzazun kultur ekitaldi berezia. Oroigarri-plaka ipini zuten orduan Gandiaga Topagunean: “JAKIN. Arantzazun sortu zen 1956an”. Izan ere, Arantzazu aldizkari honen irakurleek ondo dakite, Arantzazuko Teologiako ikasle gazteek sortu zutela, 1956an, Jakin aldizkaria, eta Euskaltzaindiak udazken hartan Arantzazun antolaturiko Euskaltzaleen Biltzarrean aurkeztu –13 urteko mutikoa zen artean Joan Mari –. Arantzazukoa jatorriz eta Arantzazurena (Arantzazuko fraideena) izan zen urte luzetan Jakin; baina garai egokia iristean, kanpokoen esku onetan ipini zuten hori, eskuzabal, euskal kulturgintzaren zerbitzutan.

Jakin Arantzazukoa izan bada, Joan Mari Torrealdai bera Jakin-ekoa izan da: 41 urtez Aldizkariaren zuzendari, eta 6 urtez Fundazioko lehendakari. Jakin: aldizkaria eta taldea, biak Arantzazun jaioak, eta gaur arte iraun dutenak. Lan-taldea eta talde-lana: euskarri eta berme erabakigarriak, kultur ekimen eta egitasmo pertsonalak nahiz taldekoak aurrera eraman eta burutzeko. 2014an, ia hirurogei urteko ondarea talde gazteari eskualdatzen asmatu zuten Joan Marik eta Jakin talde “historikoak”, “Euskara–Euskal Kultura–Euskal Herria” goiburu.

Jakin, Arantzazukoa, eta Joan Mari bera ere, Arantzazukoa... Bizkaiko Foruan jaio zen 1942an; 11 urte zituen Arantzazuko kolegiora aldatu zenean –bere tiragoma ere eraman omen zuen ezkutuan, baina zuzendariak kendu egin zion berehala, arma arriskutsua zelakoan edo, atsekabetuta utzirik mutikoa–. Arantzazun eman zituen fraide eta apaizetarako 13 ikasturteetako (1954-1967) lehen hirurak eta azken lauak.

Arantzazuri oso atxikia jarraitu zuen bizitza osoan, Jakin aldizkariaren eta lagunen bidez, eta bere bihotzez. Bernardo Atxagak, euskal kulturgintzan Joan Marik egindako ibilbidearen aurpegi biak irudikatzeko, “bi leku” izendatu dizkio Arantzazun: bertako euskal idazle handien “goi-aretoa”, batetik, eta basilikako frontisaren gainaldea, bestetik, Pietatearen oinetan. Usurbilgo parrokian izan zen Joan Mariren hileta, abuztuaren 3an; sentiberatasun finez eta irizpide onez, Arantzazuko giroan ipini gintuzten arduradunek, Oteizaren apostoluen irudiak erakutsiz eta santutegiko kanta ezagunen doinurik ere joaraziz.

Arantzazu, Euskaltzaindia, Euskara Batua: bereizi ezinak dira Euskal Herriaren azken 50 urteotan. Joan Mari Torrealdai hor erdian egon da beti, Euskara Batuaren bide-urratzaile. Horren oinarriak ipintzeko Euskaltzaindiak 1968an Arantzazun egin zuen Kongresuan, hantxe zen Joan Mari gaztea, orduko argazkian ageri denez. Lehenagotik zebilen, ordea, Jakin taldearekin batera, euskararen batasuna bideratzeko ekimenetan. Helburu horrekin 1967an euskal idazleek Baionan ipinitako irizpideak bat-batean onartu zituen Jakin taldeak, eta berehala hasi zen aldizkaria –Joan Mari zuen zuzendaria–,  horiek betetzen eta bertako idazleei betearazten; ez ausardia txikiz, eta aurrea hartuz nolabait Euskaltzaindiari. Horrek markaturiko bidea jarraitzen eta erabakitako arauak leial betetzen saiatu da gerora.

Euskara batuaren ibilbidearen 50. urteurrenaren kariaz Euskaltzaindiak Arantzazun egin zuen kongresuaren amaieran, Torrealdai berak –orduan Euskaltzain Osoa– irakurri zuen Euskara Batuaren aldeko aldarrikapen-agiria. 

Joan Mari Torrealdaik euskalgintzaren eta euskal kulturgintzaren alorrean utzitako ondare ugariak haren biografiaren alderdi epikoa erakusten digu; baina Joan Mariren biografiak agerian jarri digu bere alderdi dramatikoa ere: debekuak eta zentsurak, ”libros negros” eta “asedios”, atxiloketa, tortura, espetxea, tribunal auzien gurutze-bide luzea. Berak ikertu eta idatzita eman dizkigunen bidez eta berak pertsonalki jasandakoen ondorioz, euskararen eta euskal kulturaren kontrako jazarpen eta eraso askotarikoen testigu indartsu dugu bihurtua: Testigu eta martiri!

Beraz, eta B. Atxagaren irudira itzuliz, irabazia du Joan Marik betirako bere lekua Arantzazuko horma dolorezkoan; betirako irabazia duen bezala bere lekua Arantzazuko euskal idazle eta kulturgileen “goi-areto” ohorezkoan.