Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan
Arantzazu giza babesgune
Paulo Agirrebaltzategi
GIZONAK NOIZTIK
izan du babes
Arantzazun?
Menditarte hau
gizonak maite
izan du.
Gizonak maite
izan baitu,
are ta maita-
garriagoa
Arantzazu.
Bere adiskide Mertxe eta Txomin arkeologoei eskaini zien Gandiagak olerkitxo hau, bere bizitzako azken egunetan zegoela. Gandiagak berak gidatuta aurkitu zituzten haiek Erromatarren garaiko aztarnak Urbian, eta indusketa-lanetan laguntzaile izan zuten poeta.
Miresteko eta gozatzeko izadia da Gandiagarentzat Arantzazuko lurralde eder maitagarria; baina izadia ez da mendia, arroa, basoa, harkaitza, erreka soilik; gizadia ere bada. Berak bizi duen San Frantzisko Asiskoaren espiritu ekologikoak eraginda, izadiaren ikusmodu humanista du, eta Arantzazuko lurraldean antzinako garaietan eta gerokoagoetan bizi eta hil izan diren gizon-emakumeak ikusten ditu, beren grina eta joranetan, beren amets eta etsipenetan, beren poz eta negarretan, beren ahalegin eta nekeetan, lurralde hura maite izan zutenak; eta horiek sortu, landu eta utzitako aztarnak ikusi eta aurkitzen ditu edonon, eta maitasunez aztertzen. Beste olerkitxo hau ere idatzita utzi zuen: “Hain dagoz gizaki- / -aztarnez mendiok, / hain dagoz gizaki- / -aztarnez!”.
“Basamortu, bertan bizi ezineko” deskribatu zuen historialariak Andre Mariaren irudiaren aurkikuntza garaiko Arantzazu; bestelako irudikatzen du Gandiagak. Eta antzinatiko giza presentzia luzeagatik, are maitagarriagoa da Arantzazuko lurralde gizatiarra.
Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan
Arantzazuko mendiak
Paulo Agirrebaltzategi
ARANTZAZUKO MENDIAK
Aloña eta Artia.
Haitz eta larre Aloña,
Artia baso hertsia;
Artia baso hertsia,
itzaltsu eta handia.Arantzazuko mendiak
Aloña eta Artia.
Zuhaitzez, belardiz, haitzez,
tarteko zabal guztia,
hango ta hemengo etxe
banaka batek jantzia.Arantzazuko mendiak
Aloña eta Artia.
Artia aspaldi zaharra,
Aloña garai berria;
bien arteko erreka
bien arteko zubia.Arantzazuko mendiak
Aloña eta Artia.
Artia lotaratua,
Aloña iratzarria,
Aloña eraikin berri,
harri zaharrez eraikia.Arantzazuko mendiak
Aloña eta Artia.
Artiaren ainuberantz
Aloñaren ibargia.
Aloñak begi-bistan du
Artiaren edestia.
Aloña mendiaren maldan dago Azkartza, eta bertako harkaitzen gainean Arantzazuko santutegia, lurrak eraturiko kabi modukoan babestua. Beherago arro sakona, eta bertan Urkullu eta Beilotza erreken topagunea, Arantzazu erreka sortuz. Errekaren mugatik beste aldera, berriz, Artia mendia, Araba aldeko zeru-ertzean galtzen dena.
Aloña eta Artia: mundu bi dira Bitoriano Gandiagarentzat, oso ezberdinak: baso oparoz jantzia Artia, harkaitz eta lurgorri Aloña. Artian dago Artaso, historiaurreko euskaldun jentilen hilobi-trikuharrien leku sakratua, Gandiagak berak aurkitua, Arantzazuko santutegitik begiratuta aurrez aurre.
Gure poetak, ordea, ez ditu bata bestearen arerio ikusten Arantzazu eta Artaso; euskal jendeen garai ezberdinen testigu dira bata eta bestea: Artaso jentila hiltzean, Arantzazu kristaua iratzarri zen. Arantzazun bizi da bera, eta bereziki maite du; baina maite du Artaso ere.
Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan
Arantzazu harri da
Paulo Agirrebaltzategi
ARANTZAZU HARRI DA_ta harri zara zu
–harri harrigarria–,
harrizko Andre Mari,
samur eta irribartsu
adoragarria,
harrizko leialtasun,
adikor, eztia,
elorri harritu,
betiko irria.
Jose Adrian Lizarraldek ematen digu Arantzazuko Andre Mariaren irudiaren berri historikoa eta horren deskripzio ikonografiko eta eskultoriko-teknikoa, bere Historia de la Virgen y de la Santuario de Aránzazu liburuaren lehen kapituluan.
Irudiaren bestelako deskripzio eskaintzen digu Gandiagak: poetikoa, metaforaz eta doinuz betea; beti bere gaztetako aurkikuntzako harriduraren ildotik: “Harrizkoa zara!”. Arantzazuko harkaitzen harrizko lorea-edo da irudi txiki hori, harkaitz arteko elorri gainean jarria. Arantzazuko Andre Maria zerutik agertua ez, bertako lurretik, harkaitzetatik, elorrietatik sortua ikusten du Gandiagak.
Baina Arantzazuko Andre Mariaren irudian harri hotzak eta irri beroak bat egiten dute: “samur eta irribarretsu” ageri da. Harriaren leialtasuna du, eta irriaren eztia. Ohartu zaitez olerkiko hitzen soinu ozenen jokoaz: harri, irri, adoragarri, harrigarri, elorri; eta musika ozen eta gogor horren barruan, Andre Mariaren irudiari darizkion soinu gozoak: leial, adi, eztia... Harria irri bihurtua!
Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan
Harrizkoa zara, baina...
Paulo Agirrebaltzategi
HARRIZKOA ZARA, BAINA
zure harrian bada
–elorriondoan,
airezko lora bat lez–
hegari dagoan
parirri zahar eder bat.Lurrezkoak gara, baina
gure lurrean bada
–lehengo potingoan,
uren ondakin bat lez–,
joranez dagoan
sinismen-erlus zahar bat.
“Harrizkoa zara!” egin zuen oihu Bitoriano Gandiagak, garai bateko zilar distiratsuzko eta ispilu argitsuzko kamarin hartan, mantu brodatuz gain-jantzita ikusten zuen Arantzazuko Ama Birjina zerutiar haren azpian, jatorrizko irudi txiki xume aurkitu zuenean. Harrizkoa zara! Halaxe kantatu zuen bere olerkitan, behin eta berriro, aurkikuntzaren zoramenak harrituta, eta Arantzazuren ezkutuko jatorrira iritsia zela iritzita.
Hortik abiatu behar zuen, Arantzazuren misterioa ulertu eta kantatzeko. Eta harrizko irudiaren sublimazio traszendentala beraren irribarre ederrean ikusi zuen, elorriondoaren “airezko lorearen” antzeko.
Eta giza bizitzako esperientziaren paradigma aurkitu uste izan zuen Andre Mariaren harrizko irri hartan. Haren antzera, gizon-emakumeen lurrezko izaeratik harantz traszendentziaren txispa aurkitu zuen Gandiagak: giza lurrezkoaren baitan joranez dagoen sinesmen-erlusa.
Arantzazu Bitoriano Gandiagaren begietan
Arantzazuko Andre Mariaren irudi berria (2)
Paulo Agirrebaltzategi
Kalbario mendiko
dolorezko inguruan
ireki zen hitza,
eta hitz haren hotsa,
ta haren oihartzuna.
Euskaraz bakarrik
aditu daitekeen hitz
gurutziltzatua.
Hutsune dardaraz dagoen
hortaz galde egiten duenak,
ez daki euskararik.
Hutsune antsia den hortaz
galde egiten duenak,
ez dauka Euskal Herriarik.
Hutsune latz hortaz
galdetzen duenak
ez du begiztatu
euskaldun amarik,
ez du begiztatu
euskaldun semerik,
ez du begiztatu
Euskal Herriarik.
Bitoriano Gandiagaren “Andre Mariaren irudi berria” tituluko poemaren bigarren zatia da hemengo hau. Lehenengoaren azpian ohartarazita geratu zenez, Arantzazuko elizaren fatxadako Pietatea da Arantzazuko Andre Mariaren irudi “berria”, 1969an jarria; absidean dagoena da irudi zahar betikoa, 500 urte lehenago (1469) Errodrigo Baltzategi artzainak aurkitua, tradizioaren arabera.
Lehen zatian euskal pilotalekuko frontisaren horma bezala irudikatu zigun poetak Arantzazuko elizaren fatxada... –Frontis goialdean ipinitako pilotatzat ere irudikatu izan du Gandiagak Arantzazuko Pietatea–.
Eta Pietateak Andre Maria Doloretakoa irudikatzen duenez, Kalbario mendira doakio irudimena poetari. Aski klasikoa izan da, batez ere Salbatore Mitxelenaren ondoren, Euskal Herriko Kalbario menditzat hartzea Arantzazu. Baina Gandiagaren Arantzazuko Kalbario mendia ez da erromesek sakrifizio eta hildura gogorrak (oinak kateatuta, edo oinutsik edo belauniko bide latzetan ibiltzea, eta horrelakoak) beren buruei ezarri eta jasateko lekua; Euskal Herriari bere historiak eta euskal jendeei beren bizitzak dakarzkien oinaze-atsekabeen sinboloa da Arantzazu Kalbario mendiko Pietatea, horien historiako eta bizitzako sufrimendutik interpretatu eta uler daitekeena.
© 2020 Arantzazu